11.
11

Tudalennau

1Ble mae'r blaned Mawrth?2Faint o amser fydd hi'n ei gymryd i gyrraedd y blaned Mawrth?3Cyrraedd y blaned Mawrth4Sut mae rocedi'n codi oddi ar y ddaear?5Cynhyrchu Gwthiad6Beth sy'n digwydd pan fydd tanwydd roced yn llosgi?7Eich taith i'r blaned Mawrth!8Ein hangen am ocsigen9Sut mae ocsigen yn cyrraedd ein celloedd10Effeithiau disgyrchiant11Sut mae disgyrchiant isel yn effeithio ar esgyrn12Atal esgyrn a chyhyrau rhag gwanhau13Byw a gweithio yn y gofod14Beth mae seryddwyr yn ei wybod am y blaned Mawrth?15Golwg ar y blaned Mawrth o long ofod16Crwydro y blaned Mawrth17Egni at grwydro18Wyneb creigiog y blaned Mawrth19Rhagor am wyneb y blaned Mawrth20Atmosffer y blaned Mawrth21Pwysigrwydd dŵr22Cylchred dŵr ar y Ddaear23Oes dŵr ar y blaned Mawrth?24Goroesi ar y blaned Mawrth25Eich cartref ar y blaned Mawrth26Ffermio ar y blaned Mawrth27Pridd ar y blaned Mawrth28Planhigion i'r blaned Mawrth29Sicrhau egni ar y blaned Mawrth30Ble ewch chi nesaf?

Gweithgareddau ymarferol

1Modelu cysawd yr Haul ar iard yr ysgol2Gweithgaredd Ymarferol Roced3Ymchwilio i’r Egni mewn Tanwyddau4Gwneud Telesgop5Pa ffactorau sy’n effeithio ar allbwn cell egni Haul?6Modelu Ymlediad7Archwilio Sleidiau Gwaed8Beth sy’n digwydd i esgyrn heb halwynau Calsiwm9Prawf Fflamau i Adnabod Metelau10Cyflyrau Gwahanol Dŵr11Puro Dŵr i Bobl ei Yfed12Ffactorau sy’n Effeithio ar Eginiad Hadau13Celloedd Egni Haul i Ddyfeisiau14Bingo y blaned Mawrth
+ _

Halwynau Esgyrn

Yn y gofod, yn y rhan fwyaf o adrannau'r llong ofod, byddech yn arnofio o'r naill le i'r llall (ond bach iawn fyddai'r llong ofod, felly fyddech chi ddim yn mynd yn bell!). Oherwydd hyn, fyddai dim angen ichi sefyll, a fyddai dim angen eich esgyrn i'ch cynnal gymaint ag arfer. Mewn sefyllfa fel hyn, mae eich esgyrn yn mynd yn fwy tenau ac yn fwy gwan.

Pa ddeunyddiau yn ein hesgyrn sy'n eu gwneud yn gryf?
halwynau esgyrn, sef calsiwm carbonad a chalsiwm ffosffad yn bennaf (hynny yw, halwynau calsiwm)

Beth sy’n digwydd i esgyrn heb halwynau Calsiwm

Gweld y Gweithgaredd Ymarferol >

Heb ddisgyrchiant, mae esgyrn yn dechrau colli eu halwynau (dihalwyno). Gall maint yr asgwrn aros yr un fath, ond mae'r halwynau esgyrn wedi'u gwasgaru'n fwy y tu mewn i'r asgwrn: mae hynny'n golygu bod yr esgyrn yn mynd yn llai dwys (neu, mewn geiriau eraill, mae dwysedd yr esgyrn yn gostwng).

Dwysedd

Beth yw dwysedd?
Màs y deunydd mewn cyfaint penodedig

Dychmygwch fod gennych dri chiwb plastig o'ch blaen, bob un yr un maint yn union, ond pob un wedi'i lenwi â deunydd gwahanol: plwm, corc ac aer.

Pa giwb fyddai'r un trymaf?
Y ciwb sy'n cynnwys plwm. Er bod y ciwb yr un maint yn union â'r ddau arall, ac yn cynnwys yr un cyfaint, mae plwm yn fwy dwys na chorc neu aer (mae mwy o atomau plwm yn bresennol), felly y ciwb yma fyddai'r un trymaf.
Pa giwb fyddai â'r dwysedd lleiaf, a sut gwyddoch chi?
Y ciwb sy'n cynnwys aer, am mai dyna'r un mwyaf ysgafn (sef yr un â'r màs lleiaf).

Pan fydd asgwrn yn colli halwynau esgyrn, mae golwg yr asgwrn yn newid, a gallwch weld hyn yn y ddelwedd isod. Mae'n dangos tameidiau (trychiadau) o asgwrn o bobl wahanol, bob un â lefelau gwahanol o halwynau esgyrn. Defnyddiwch y llun i ateb y cwestiynau sy'n dilyn:

Llun Gwyddoniaeth / Science Image
1
Pa un o'r trychiadau asgwrn uchod sy'n dangos y golled fwyaf o ran halwynau esgyrn? Sut gwyddoch chi?
Y llun pellaf ar y dde, am fod y tyllau yn yr asgwrn yn fawr (mae yna dyllau yn yr esgyrn i'r chwith hefyd, ond mae'r rhain yn llawer llai - mae hyn yn normal).
2
Pa un o'r trychiadau asgwrn uchod sy'n dangos y dwysedd asgwrn mwyaf?
Y llun pellaf ar y chwith, am fod mwy o ddeunydd (halwynau esgyrn) o fewn yr un cyfaint o asgwrn.
3
Mae osteoporosis yn anhwylder sy'n effeithio ar ddwysedd yr esgyrn. Esboniwch beth sy'n digwydd i esgyrn y bydd yr anhwylder hwn yn effeithio arnyn nhw, a chanfod hefyd pwy sy'n debyg o ddioddef â'r anhwylder.
Pan fydd pobl yn dioddef osteoporosis, mae halwynau esgyrn yn cael eu colli o'u hesgyrn yn bur gyflym, felly mae dwysedd eu hesgyrn yn gostwng, ac mae eu hesgyrn yn gwanhau. Mae'r anhwylder yn aml yn effeithio ar fenywod oedrannus, ac mae'n gallu arwain at dorasgwrn yn fwy aml.

Gallwn gyfrifo dwysedd unrhyw ddeunydd drwy ddefnyddio'r fformiwla isod:

dwysedd = màs ÷ cyfaint

Dychmygwch eich bod yn batholegydd mewn ysbyty (yn archwilio cyrff marw!). Rydych chi wedi cael sampl o asgwrn, ac mae angen ichi ddarganfod ei ddwysedd. Cyfaint yr asgwrn yw 10 cm3, a'i fàs yw 15g. Mae'r enghraifft isod yn dangos ichi sut i gyfrifo gwerth dwysedd:

y cyfaint yw 10 cm3; y màs yw 15g. 
dwysedd = màs ÷ cyfaint
dwysedd = 15 ÷ 10
dwysedd = 1.5 g/cm3
Mae sampl fach o asgwrn un o ofodwyr yr Orsaf Ofod Ryngwladol wedi'i rhoi ichi, ac mae angen darganfod a ydy dwysedd yr asgwrn wedi gostwng yn beryglus o isel. Y cyfaint yw 5cm3, a'r màs yw 5g. Beth yw gwerth y dwysedd?
1g/cm3
(Mae hyn ychydig bach yn is na'r person yn yr enghraifft welsoch chi uchod, ond nid yw'n beryglus o isel.)

Rhagor o wybodaeth!

Eisiau rhagor o wybodaeth am ddwysedd?

Mynnwch ragor o wybodaeth >

Dadansoddi Data

Mae'r tabl isod yn dangos rhagolygon gwerthoedd dwysedd esgyrn gofodwr a fydd yn treulio pum mlynedd ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol. Cafodd y mesuriad cyntaf ei wneud cyn cyrraedd yr orsaf ofod (hynny yw, pan oedd y gofodwr yn dal ar y Ddaear):

Lluniwch graff i ddangos y duedd yn nwysedd yr esgyrn dros amser

Pe bai angen ichi lunio graff i ddangos y duedd yn nwysedd yr esgyrn dros amser, beth fyddech chi'n ei blotio ar yr echelin lorweddol: yr amser ynteu dwysedd yr esgyrn?
yr amser (dyma'r newidyn annibynnol; nid yw'n dibynnu ar ddim byd – a dyma'r newidyn sydd bob amser yn cael ei ddangos ar yr echelin lorweddol)
Pa newidyn (hynny yw, amser ynteu dwysedd yr esgyrn) y byddech yn ei blotio ar yr echelin fertigol?
dwysedd yr esgyrn (dyma'r newidyn dibynnol; mae dwysedd yr esgyrn yn dibynnu ar faint o amser sydd wedi'i dreulio yn y gofod. Mae'r newidyn dibynnol bob amser yn mynd ar yr echelin fertigol)

Nawr, gan ddefnyddio papur graff, lluniwch eich graff, gan ddechrau â'r ddwy echelin